Türk dili çalışmalarında alandan derlenen verilere dayanan dil çalışmalarının başında, Türk diliyle ilgili çalışmaların en eski kollarından biri olan ağız araştırmaları gelir. 1860’larda başlayan çalışmalar uzun süre folklorik ögelerin baskın olduğu metin derlemeleri biçiminde, önemli ölçüde F. Giese (1907), M. Räsänen (1926; 1933; 1935; 1936) gibi metin neşri de yapan yabancı Türkologlarca yürütülmüştür. 1940’lı yıllarda Ahmet Caferoğlu’nun arka arkaya yayımladığı geniş metin derlemeleri ağızlar hakkında önemli bir birikim oluşturmuş, Türkiyeli bilim insanlarının ağızlara yönelmesine neden olmuştur (1940, 1943, 1960). Kütüphanelerinde filolojik açıdan inceleme bekleyen çok sayıda tarihi metnin bulunduğu büyük şehirlerin uzağında kurulan üniversitelerde çalışan Türk dili uzmanları ağızlara ilgi göstermişlerdir. İlk örneklerine 1945 yılında K. E. Urfalı [=Kürkçüoğlu] ve Ö. A. Aksoy’un Gaziantep ağzı üzerine yayınlarında rastladığımız il ve daha küçük bölgeleri içine alan ağız monografilerinin sayısı 1970’li yıllardan itibaren hızla artmıştır. Bugün pek çok ilin konuşması ses bilgisi ve biçim bilgisine odaklanan ağız monografilerinde ele alınmış durumdadır. Monografilerde alan geniş tutulduğu için belli bir konuda derinlemesine inceleme yerine il ağzının ana hatlarıyla tanımlandığı, daha çok ses bilgisi ve biçimbilgisinden oluşan monografiler öne çıkar. Araştırmalarda standart Türkçe veya tarihi dönemlerle karşılaştırmalar da yapılır., Ağızlarda görülen ayrıntılara, yöntem sorunlarına, söz varlığına odaklanan, literatür kısmını gereksiz yere uzatacağı için ayrıntılı olarak üzerinde durmayacağımız pek çok nitelikli çalışma yapılmıştır; Alkaya ve Gülensoy tarafından hazırlanan bibliyografya, biraz eskimiş olsa da, alandaki yayın zenginliğini açıkça gösterecek durumdadır (2011). O tarihten bu yana da çok sayıda nitelikli yayın yapılmıştır. Bunlar arasında TÜBİTAK destekleriyle yürütülen çalışmaların sonuçları da vardır (örnek olarak bk. Boz ve Günay Aktaş 2017; Demir 2013; Gülsevin 2017).
Okullaşma, 1980’lerde başlayan yoğun iç göç, 1990’larda ulusal kanaların yayına başlaması sonucunda hızlı şehirleşme, iletişim ve ulaşım imkânlarındaki gelişmeler nedeniyle ağızlarda köklü değişmeler yaşanmaktadır. Bu nedenle araştırılmamış bölgeler kadar daha önce derleme yapılan bölgelerden de günümüzün teknik imkânları ve ağız araştırmalarında ortaya çıkan teorik ve yöntemsel gelişmeler göz önünde bulundurularak yeni alan araştırmalarıyla veri elde edilmesi gerektiği açıktır.
Alan araştırmasıyla elde edilen ağız verilerinin kitap ya da makale olarak basılıp çoğaltılması yaygın bir durumdur. Ancak günümüzde araştırma sonuçlarının daha çok kişiye ulaşması için teknolojideki gelişmelerden faydalanılarak uygun programlarla web ortamına aktarılması ayrıca önem taşır. Türk dili çalışmalarında henüz bu yöndeki tecrübe azdır. Özellikle son yıllarda hayat boyu öğrenme, bilimsel bilginin her kesime ulaşması konularına da ağırlık verilmektedir. Küreselleşmenin de katkısıyla her şey bir taraftan birbirine benzer hale gelirken çeşitli filmlere yapılan dublajlar, sosyal medyada, sinemada, dizilerde yoğun ilgi gören ağız kullanımı gibi gelişmelerin açıkça gösterdiği üzere yerel değerlere artan ilgi nedeniyle alan araştırmaları sonucu elde edilecek verilerin meraklısı çoktur. Ayrıca bilimsel bilginin erişilebilirliğini kolaylaştırmak konuşurun katkıda bulunduğu çalışmanın çıktılarını görmesi, bir parçası olduğunu hissetmesi ve bulguları anlayabilmesi toplumla bilim arasındaki farkı azaltmaya da yardımcı olacaktır. Aladaki bu boşluğa yönelik olarak bu projede Çankırı ağızlarından derlemeler yapılarak dil verisi ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi, söz varlığı açısından dilbilimsel yaklaşımla incelenecek, proje süreci ve bulguları ilgililerle dijital platformlar aracılığıyla paylaşılacaktır.
Kaynaklar
Aksoy, Ö. A. (1945). Gaziantep ağzı. TDK Yayınları.
Alkaya, E., Gülensoy, T. 2011. Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası. Akçağ Yayınları.
Boz, E., Günay Aktaş, S. (2017). Eskişehir İli Dil Atlası. Gazi Kitabevi.
Caferoğlu, A. (1940). Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Caferoğlu, A. (1960). Türkiye’de Balık Adları. TDED, X, III-132.
Caferoğlu. A. (1943). Anadolu Ağızlarından Toplamalar II: Kastamonu, Çankırı, Çorum, Amasya, Niğde İlbaylıkları Ağızları. Kalaycı Argosu ve Geygelli Yörüklerinin Gizli Dili. TDK Yayınları.
Demir, N. (2013). Ankara Örneğinde Ağızların Belgelenmesi. TDK Yayınları.
Giese, Friedrich. (1907). Materialien zur Kenntnis des anatolischen Türkisch, Teil I, Erzählungen und Lieder aus dem Vilayet Konjah. Verlag von Rudolf Haupt.
Gülsevin, G. (2017). 17. Yüzyıl Batı Rumeli Türkçesi Ağızları. TDK.
Räsänen, Martti. 1926. Eine sammlung von māni-liedern aus Anatolien. Suomalais-ugrilainen seura.
Räsänen, Martti. 1933. Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien 1: Sivas vil. Studia Orientalia 5, 2. Societas Orientalis Fennica.
Räsänen, Martti. 1935. Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien 2: Jozgat vil. Studia Orientalia 6, 2. Societas Orientalis Fennica.
Räsänen, Martti. 1936. Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien 3: Ankara, Kaiseri, Kiršehir, Cǎnkiri, Afion Vil. Studia Orientalia 8, 2. Societas Orientalis Fennica.